En İyi Veli Çocuğuna Problem Çıkarandır (!)

Herkes bilir fare deneylerini (fareler, DNA dizilimi itibariyle insan DNA’sına çok yakındır). Bu yazımızda özellikle 1960’lı yıllarda başlanan “zenginleştirilmiş ortam” isimli beyin gelişimi üzerine oluşturulmuş fare deneyleri ile deneyde yapılanların insan bebeğinde karşılığının ne olduğu ile ilgili paylaşımda bulunacağım.
“Zenginleştirilmiş ortam” deneyi, erken gelişim döneminde yer alan bir farenin yetişeceği yapay kafes ortamına çeşitli zenginleştirici uyaranların (renkli objeler, dönen çarklar, tüneller, oyuncaklar vb.) eklenmesi ile oluşturulmaktadır. Deney sonucunda, “zenginleştirilmiş ortam” deney düzeneğinde gelişen fareler sıradan/yalın kafeslerde gelişen farelere göre çok daha zeki ve akıllı hale gelmektedir. Peki bu farkın sebebi nedir? 1990’lı yıllara gelindiğinde bilim insanları bu durumun temel nedeninin farelerin beyninde doğuştan gelen bağlantıların gereksiz görülüp silinmesini engelleyenin fazla uyaran etkisi olduğunu belirtmişlerdir. Bugünkü bilimsel veriler doğrultusunda tabi ki bunu söylemek bizler için çok da zor değildir. Hatta tüm memelilerin beyinlerinde doğuştan itibaren gereğinden çok daha fazla hücreler arası bağlantıların olduğunu da biliyoruz. Ancak doğumdan itibaren bu bağlantılar karşılaşılan koşullara göre ya kullanılıp sağlamlaşır ya da kullanılmadıkları için ortadan kaldırılır. Bu nedenle zengin bir gelişim ortamı beyin gelişimi için hayati önemdedir.
Peki, insan bebekleri için farelerde gördüğümüz zenginleştirilmiş ortamın karşılığı nedir? Farelerde olduğu gibi insan bebekleri için de önceden hazırlanmış ve yapılandırılmış ortamlar ya da oyuncaklar beyin gelişiminde hayati öneme sahip midir? Kesinlikle hayır. İnsan bebeği, hazır ve yapılandırılmış bir ortamla karşılaştığında, çözecek bir problem ya da oluşturacağı yeni bir şey bulamadığında gelişemez. Çünkü insan beyninin evrimsel kurgusu problem çözme üzerine yapılandırılmıştır. Farelerdeki bağlantı sistemini geliştiren o oyuncakların bizdeki karşılığı sosyal etkileşim, duygusal alışveriş, sözel iletişim ve nesneler arasında yeni ilişkiler kurmayı gerektirecek icat ve keşif etkinlikleridir.
Eğri Oturalım Doğru Konuşalım…
Kısaca bazı durumları gözümüzde canlandıralım. Oda dolusu oyuncak beyin gelişiminde olumsuz etkiye sahip. Çocukların çözmesi gereken problemlerin anne-babalar tarafından çözüme kavuşturulması beyin gelişiminde olumsuz etkiye sahip. Çocuğum zorlanmasın diye yapılandırılan çevre, onun yerine oluşturulan çözümler, ağzımızın tadı kaçmasın diye çocuklar için sürdürülen rutinler, ağlamaması için zorluklara karşı göğüs germeler, istediği her şeye hızlıca ulaşabilmesi, daha küçük denilerek ertelenen çözüme kavuşmamış problemler (gelişim dönemine uygun problemler), sosyal etkileşimden, duygusal alışverişten ve sözel iletişimden uzak dijital içerik tüketimi vb. beyin gelişiminde olumsuz etkiye sahip. Listeyi yukarıda bahsetmiş olduğum “çözecek bir problem ya da oluşturacağı yeni bir şey bulamadığında gelişemez” cümlesi özelinde genişletebilirsiniz.
O zaman çocuklarımız için problem(!) çıkarmaya hazır mıyız? Problem kelimesindeki temel kasıt, dertleri ve ortamı belirsiz, her yere uyum sağlayabilen bu enteresan canlının her türlü sorununu çözebilecek, üretken ve yaratıcı çözümler üretebilmesini tetiklemektir. Örneğin çıkacağınız bir tatil yerinin ismini, süresini ve çıkış tarihini çocuğunuz ile paylaşın. Geriye kalan çanta hazırlığı, gidilen yerde yapılabilecek etkinlikler, yol güzergahı vb. durumlar için çocuğunuzdan hazırlık yapmasını isteyin. Bu durum onlar için artık çözülmesi gereken bir problem durumudur. Bazı tavsiye problem konularını yazının sonuna ekleyeceğim. Ancak insan beyninin gelişimi için illa ki daha fazlası gerekecektir. Bu durum da sizler için bir problem durumudur. Kolaylıkla üstesinden gelebilirsiniz. İnsan, bunlardan çok daha karmaşık bir yaşam örüntüsünde yaşamak ve benzersiz problemlere çözüm üretebilmek için tasarlanmış bir canlıdır.
Örnek problem durumları (çocuğun gelişim düzeyine göre düzenlenmelidir);
Doğa yürüyüşü yapın.
Yakın çevreye dağıtılabilecek bir ürün yapın (kek, kurabiye vb.).
Gündelik hayatta karşılaştığımız problemleri not edip çözümü için proje geliştirin.
İlginiz olan bir konuda çevrenizle röportaj yapın.
Uygun ve kullanım dışı teknolojik cihazlar sökün ve tekrar toplayın.
Eve ait ihtiyaç listesi çıkarın.
Bir canlı için barınak inşa edin…

Kaynak
– Canan, S. (2015). Değişen Beynim, Tutikitap, İstanbul.
– Canan, S. (2020). İnsanın Fabrika Ayarları (2. Kitap-İlişkiler ve Stres), Tutikitap, İstanbul.